Zaadhandelaar, zaadkoper
Handelaar in zaden, eventueel ook in granen.
Zaadkramer, zaadkraamster
Handelaar resp. handelaarster in zaden.
Zaadmeter
Persoon in dienst van dienst van de overheid als meter van zaad ten behoeve van de belastingheffing.
Zaadscheider
Persoon die zaaizaad zuivert en sorteert.
Zaadschieter, saadtschieter
Sorteerder en zuiveraar van zaden.
Zaagmeester
Meesterknecht op een hutzaagmolen.
Zaagmolenaar
Exploitant van een houtzaagmolen.
Een van de smidsspecialismen. Er waren (en zijn) vele soorten zagen voor allerlei doeleinden van zeer klein tot behoorlijk groot. Metaalzagen met fijne tandingen, houtzagen (o.a. ten behoeve van de houtzaagmolens) enz. die voor de fabrieksmatige productie ontstond door de zaagsmid of zagenmaker werden vervaardigd en zo nodig bijgehouden.
Zaalmeid
Dienstmeid op een zaal van een gast- of weeshuis.
Vrouw belast met de leiding op een zaal van een gast- en weeshuis.
Zadelmaker, zadelmaakster
Vervaardig(st)er van zadels voor ruiters. Daarnaast vervaardigde en repareerde hij/zij als regel ook het gareel. In de tijd dat men het kolfspel beoefende vervaardigden ze ook veelal de daarvoor benodigde ballen. Deze bestonden uit wol, sajet of zijde, overtrokken met gezeemd, bokken- of kalfsleer, waarvan de naden met koperdraad aan elkaar genaaid werden.
Zadelriemenma(a)ker
Vervaardiger en reparateur van het gareel als hoofdstellen, leidsels en zadelriemen.
Zagevent
Persoon die zaagwerk verricht.
Zakkendrager, sackedrager
Persoon die als beroep zakken (met inhoud) transporteerde. O.a. graan, meel en turf.
Ze waren in gilden georganiseerd.
Vrouw die kapotte (meel)zakken herstelde.
Zakkenmaker, zakkenmaakster
Vervaardiger resp. vervaardigster van zakken van papier, linnen of jute.
Zakkennaaier, zakkennaaister
Man, resp. vrouw die zakken uit jute of linnen vervaardigde.
Papieren zakken/zakjes werden voor dit proces gemechaniseerd werd, handmatig gevouwen en geplakt. (Ik meen dat dit ook in gevangenissen gebeurde.
Zakkentrapier
Ondernemer die zakken liet vervaardigen.
Als regel een kwakzalver, die smeersels verkocht, die volgens hem allerlei kwalen en aandoeningen konden genezen.
Zalmdrijver
Zie ook zalmvisser.
Persoon die met drijfnetten op zalm viste.
Een gedeelte van de gevangen zalmen was niet direct voor de consumptie bestemd maar werd geconserveerd door ze te roken.
Zalmvisser
Zalm werd vroeger veel gegeten. Men onderscheidde winterzalm, gevangen van november tot mei, zomerzalm, gevangen in juni, St Jacobszalm in juli en augustus.
De vangst vond op verschillende manieren plaats. Men maakte onder meer gebruik van zegens, netten van oever tot oever en van de oppervlakte tot de bodem. Bij de drijfvisserij waren de netten, die met de stroom meedreven, zo’n 2 ½ meter hoog. Deze dreven met de stroom mee, waarbij de onderkant tot de rivierbodem reikte. Een derde vorm vond plaats door middel van staketsel, van de kant naar het diepe uitgebouwd, waar tussen vuiken of netten werden geplaatst. In Goeree vervaardigde men wel “tuinen” van dun rijshout, waar de zalm bij hoogwater overheen zwom en bij eb achterbleef.
De zegenvisserij was de belangrijkste, de drijfvisserij heeft het het langst volgehouden.
Winterzalm was de beste en de zwaarste (10 tot 15 kg).
Vervoerde met geijkte manden verschillende soorten zand van de zandschepen naar de afnemers.
De zandvoerder vervoerde per schip of per wagen zand.
Zandvormer
Een zwaar beroep. Wordt ook wel ‘staalvormer’ genoemd. Men vult een houten raamwerk met een (stevig aangedrukt) speciaal soort (vochtig gemaakt) fijn zand. Vervolgens snijdt men de gewenste vorm uit of men drukt er een houten voorbeeld in. In de zo verkregen mal giet men na enig drogen het vloeibare metaal.
Onder leiding van J.M. de Muinck Keizer wordt voor het eerst in Nederland gietstaal geproduceerd onder de naam ‘reformijzer’. IJzergieterij J. M. de Muinck Keizer te Martenshoek produceerde voor windmolens o.a. gietijzeren molenassen die nog steeds - individueel genummerd - in Nederland zijn te vinden, zoals de as uit 1902 in de molen ‘De Liefde’ te Uithuizen.
Bron:
H. Horst
Zangmeester, zangmeesteres
Man, resp. vrouw die zangonderwijs gaf.
Persoon in overheidsdienst, die in de haven belast was met het controleren en uitgeven van vervoersdocumenten.
Arbeider in een touwslagerij.
Door de zeemtouwer werden de huiden van herten, elanden, reeën, hamels, schapen, soms ook kalfsvellen, bovendien ook ossenhuiden (voor riemen, koppels en bandelieren van militairen) in zeemgaar leer of zeemleer veranderd. Het looimiddel dat hierbij gebruikt werd, is vet of traan. Het werd hoofdzakelijk gebruikt voor het maken van kledingstukken, vooral broeken, bretels, vesten, handschoenen en ook banden en verbanden voor chirurgisch gebruik.
Zeepdrager
Persoon die de vaten met zeep bij de klanten aflevert.
Zeepsieder, seepzieder, zeperij
Het oudst bekende recept voor een zeepachtig product is gevonden op een ongeveer 5000 jaar oud kleitablet uit Tello bij Mesopotamië. Rond het begin van onze jaartelling werd te Rome een nieuw product uit Gallië ingevoerd dat sapo werd genoemd, een term waaraan o.a. ons woord zeep aan ontleend is. Grondstoffen waren talk (afkomstig van schapen- of geitenvet) en potas.
In de zevende eeuw komt men dit product tegen als geneesmiddel en vanaf de negende eeuw was er sprake van de opkomst van het ambacht en de handel. Eerst in de veertiende eeuw weten we van zeepgilden ten noorden van de Alpen. Wanneer ook hier te lande zeep werd geproduceerd is, voor zover ik weet niet bekend. In de zestiende eeuw waren ze in ieder geval ook hier te lande aanwezig, o.a. in Gouda en Amsterdam.
De eerst bekende vermelding van de aanwezigheid van een zeepambacht stamt uit Gouda. In 1507 werd via een ordinantie van de oly ende seepmaeten aan de zeepzieders de verplichting opgelegd de producten in geijkte tonnen te verpakken.
Uit 1526 is een voorschrift bekend met voorschriften waaraan de Amsterdamse zeepzieders moesten voldoen. Een aantal keurmeesters moest toezien op de naleving van de voorschriften.
Zeepziederijen waren meest kleinere bedrijven met twee tot drie knechten. In de zeventiende eeuw had elke stad er wel een of meer.
De belangrijkste grondstoffen voor de fabricage waren soda, een natriumzout, gebruikt voor de hardere zeepsoorten en potas, gebruikt voor de zachtere zeepsoorten en olie. Soda werd ingevoerd uit Afrika en Spanje. Potas werd gewonnen uit de as van verbrande bomen en planten. De olie kon betrokken worden van de oliemolens, die inlandse oliezaden gebruikten zoals hennep-, raap- en lijnzaadolie. Hoewel bijv. o.a. darmwasserijen vrijkomend vet aan zeepziederijen verkocht zouden hebben, was althans in Amsterdam dit ten strengste verboden. Ook mocht geen talk, reusel, kookvet, walvis- en robbentraan als grondstof worden gebruikt. De Amsterdamse zeepzieders zouden zich over het algemeen wel aan deze voorschriften gehouden hebben.
In de Nederlanden werd in de eerste tijd voornamelijk zachte groene zeep gemaakt met als vaste bestanddelen raap-, hennep- en lijnolie en potas, scherper gemaakt met ongebluste kalk (30 delen fijngestampte potas gevoegd bij 25 delen kalk.
Over de productie vond ik uiteenlopende versies.
- De olie werd in ketels verhit en het loog werd zorgvuldig bijgegoten. Na 6 tot 8 uur kon de zeep uit de ketels in vaten worden geschept, die dicht gekuipt konden worden als het gewicht was vastgesteld. Zonder toevoeging had deze zeep een bruingele kleur. Na toevoeging van indigo werd de kleur groen.
Bron:
O.a. Ben van Eysselsteyn, de geschiedenis van de zeep. Uitg. Unilever, 1962
Zeepsopman, zeepsopvoerder
Afvoerder van zeepsop, o.a. in Delft. Mogelijk mocht zeepsop niet in de grachten worden gestort om het water schoon te houden voor de bierindustrie.
Ambtenaar belast met het vaststellen van de waarde van af te leveren hoeveelheid zeep en het innen van de daarvoor verschuldigde belastinggelden.
Vervaardiger van zegellak. In de Amst. Crt. Van 5 juni 1798 is de volgende advertentie opgenomen:
In de zegellakfabriek van Johs. Tjallingh op de Prinsegracht tusschen de Beere- en Runstraten
wordt ten minsten pryzen verkogt diverse soorten van rood en zwart zegellak van één tot vyf
gulden het pond; alsmede eene daartoe expres vervaardigde soort van ongeglansd rood
en zwart lak of flessenlak . . . . . alles by de party onder behoorlyke korting.
Destijds werd vooral in Assendelft en Krommenie als huisindustrie zeildoek geweven, oorspronkelijk van hennep, later ook van vlasgarens. Dit was zwaar werk want aan zeildoek werd hoge eisen gesteld. De weefgetouwen waren eigendom van de fabrikant. Deze verstrekte daarnaast alleen het garen. Al het overige gereedschap en benodigdheden moest de wever zelf bekostigen.
Zeilmaker
De zeilmaker vervaardigde diverse zeilen, zoals scheepszeilen, bestaande uit verscheidene banen (kleden) en aan de rand met touwen (lijken) benaaid, dekzeilen, zeilen voor molenwieken en dorskleden (waarop het graan met dorsvlegels werd gedorst, ook (werk)broeken en werkschorten voor mannen.
Bron:
WNT XXVII, 1784-1790.
Producent van zeilnaalden. Voor de vervaardiging van zeilen waren speciale extra sterke naalden nodig. Deze werden vervaardigd in een speciale zeilnaaldenmakerij.
In de Amst. Crt van 22 Februari 1800 komt o.a. de volgende advertentie voor:
Ik, ondergeteekende, eenigste fabriekeur in steele zeilnaalden in de 1ste Goudsbloemdwarsstraat, het 2de huis van de Goudsbloemsstraat, daar het Wapen van Dantzig uithangt, te Amsterdam, D. 12, Gr. 26.
Zetmeijer
Huurboer. (zie advertentie)
O.a. werkzaam in een (kranten)drukkerij (hand- en machinezetter). Oorspronkelijk werd alles met behulp van een zethaak uit losse letters gezet. Later kwamen ook zetmachines in gebruik als de Intertype, de Linotype, en de Typograph, waar men hele regels mee zette, die na gebruik weer omgesmolten werden en de Monotype, waarmee losse letters werden gezet. De laatste deed vooral dienst voor het betere boekdrukwerk. De zetters werden geacht voldoende melk te drinken om loodvergiftiging te voorkomen. Vaak werd echter de boterham tussen de middag geconsumeerd met ongewassen handen.
Zetwinkelier
Persoon, die al dan niet tegen een vast loon of percentage van de omzet een winkel voor een ander beheert.
Zevenmaker, zeeftemaker
Vervaardiger van allerlei soorten zeven/ziften.
Incasseerder voor een ziekenfonds, die de verschuldigde premie kwam halen. Het ziekenfonds betaalde de huisarts, de specialist, de apotheek en zo nodig het ziekenhuis.
Ziekenmoeder
Vrouwelijk hoofd van de verpleegsters in een ziekenhuis.
Ziekenverpleger.
Ziekentrooster
- Persoon, door de kerkenraad aangesteld maar door de stedelijke overheid betaald om zieken te bezoeken, zowel thuis als in gasthuizen enz.
- Geestelijk verzorger van zieken, ook aan boord van schepen en in nederzettingen van de V.O.C.
Persoon die in een ziekenzaal of aan boord van een schip aan het hoofd staat van de verplegers.
Ziekenverplegen is niet altijd een beroep geweest. Verplegen was oorspronkelijk een zaak van barmhartigheid, van roeping en godsdienstige plicht.
Inmiddels heeft het zich tot zelfstandig beroep ontwikkeld, met een eigen opleiding, verschillende specialisaties, dienovereenstemmende diploma’s, salarissen en sociale voorzieningen.
Man of vrouw die zeelieden wierf. Ze tot hun schip vertrok kost en inwoning verschafte (en bewaakte) en hun uitrusting verzorgde en voor de daardoor ontstane schulden in de praktijk een woekerrente vroeg.
Zijdebereider, zijdebewerker
Persoon, die de gesponnen zijdegarens bewerkt om geverfd orf geweven te worden.
Ondernemer, die zijdeprodukten door thuiswerkers laat vervaardigen.
Persoon die zijden stoffen bedrukt met figuren.
Vrouw die de zijdedraden van de zijdecocons afwindt en op haspels spoelt.
Zijdekramer
Kleinhandelaar in zijden stoffen.
Zijdekweker
Kweker van zijderupsen en leverancier van de cocons.
Zijdemanufactuur
Eigenaar van een werkplaats/fabriek waar zijde en zijden stoffen worden verwerkt.
Zijdemolendraaier
Persoon die met behulp van een twijnmolen twee of meer draden in elkaar draait tot een.
Vervaardiger van zijdemolens.
Man, resp. vrouw die de ruwe zijde laat verwerken.
Zijdesteker
Borduurder die met of op zijde borduurt.
Persoon die met behulp van een twijnmolen twee of meer draden in elkaar draait tot een.
Spinner van zijde of wever van zijden stoffen.
Zijlrechter
Rechter in een waterschap.
Bestuurder van een waterschap.
Zijlwaarder, zijlwachter
Sluiswachter bij een uitwateringskanaal. Persoon die verantwoordelijk is voor het openen en sluiten van de sluisdeuren en het innen van het sluisgeld.
Zilverdraadmakerij, zilvertrekker
Vervaardiger van zilverdraad.
Zilverslager
Ambachtsman die het zilverslaan beoefent, d.w.z. beroepsmatig drijfwerk van zilver vervaardigt of zilver uitklopt tot bladzilver.
Zilversmelter
Ambachtsman die oud en beschadigd zilverwerk smelt. Elders ook uit zilvererts.
Persoon die het smeden van zilver als ambacht beoefent.
Zilversnijder
Persoon, die zilver snijdt, d.w.z. graveert.
Persoon die met behulp van een zilverspinmolen draden van een stof met zilverdraad omwonden worden of die zilverdraad spint.
Man, resp. vrouw die (aan een hof e.d.) tot taak heeft het zilverwerk te reinigen en te poetsen.
Persoon die zilverwerk vervaardigt, zilversmid.
De zinketser etst afbeeldingen op zinkenplaten/plaatjes, die als cliché mee afgedrukt worden bij het hoogdrukproces.
Zodenploeger
Werkman, die de zoden afdeelt met behulp van een zodenploeg op het land waaruit zij gestoken worden.
Werkman die zoden uit de grond steekt. Een ploeg zodenstekers stak op een dag of in 10 uur ongeveer 600 á 700 zoden (rond 11843).
Koek- of bankerbakker.
Melkveehouder die zich toelegt op de verkoop van verse ongekarnde melk.
Zoetekoekswijf
Verkoopster van zoetekoek (te vergelijken met hedendaagse ontbijtkoek).
Kleinhandelaar die troepen te velde snoepwaren, proviand en drank levert.
Arbeider die op de zolder van een pakhuis werkte, bijv. om graan om te werken.
Zoldermeester
Baas,chef, op een graan-, meel- of moutzolder. Ook beheerder van de graanvoorraden en de inkomsten in natura, die onder meer afkomstig waren van pachten en andere betalingen, die op zolders bewaard bleven tot ze tegen de beste prijs op de markt gebracht konden worden.
Een niet in het gilde opgenomen snijders- oftewel kleermakersgezel. Ontdook dus de voorschriften.
Zoolnaaier, zolennaaier
Arbeider op een schoenfabriek die uitsluitend het onderwerk aan het bovenwerk vastnaait.
Zoutbaas
Persoon belast met het toezicht in een zoutsiederij.
Handelaar, resp. handelaarster in zout en zeep.
Zoutmeter
Persoon in overheidsdienst, die het geraffineerde zout mat ter bepaling van de verschuldigde accijns.
Persoon die de inning van de zoutaccijns of het recht van opkoop en handel in zout pachtte.
Na de winning van zout via het darinkdelven, waarbij men door zeewater overspoelde turflagen afstak en verbrandde, waarna de as in grote pannen met zeewater werd gekookt, tot het water verdampt was en het zout overbleef, werd ruw zout geïmporteerd uit Zuidelijke landen als Frankrijk en later ook uit Spanje, waar zout gewonnen werd door verdamping van zeewater in open bassins. Hier te lande werd dit ruwe zout geraffineerd in zoutketen. Dit waren in het algemeen kleine bedrijven.
Zuigster
Dit waren vrouwen, die bij kraamvrouwen de eerste moedermelk afzogen. Dit was voor kraamvrouwen niet zonder risico omdat deze zuigsters soms door syfilitische zweren in hun mond deze ziekte konden overdragen op de kraamvrouwen. Tegenwoordig heeft zuigster een andere betekenis en heeft een plaats gevonden in het seksleven.Handelaar, eigenlijk grossier in boter en kaas. De kleinhandel van deze producten werd gedaan door kleinkramers en vettewariers.
Elk zeilschip dat geen kiel heeft, moet uitgerust zijn met een stel zwaarden. Degeen, die de zwaarden vervaardigde/vervaardigt is in wezen een gespecialiseerd timmerman. Dikwijls vervaardigt/de de zwaardenmaker ook andere houten onderdelen van zeilschepen zoals bijv. het roer.
Wapensmid primair gespecialiseerd in de vervaardiging en het onderhoud van zwaarden, dolken en hellebaarden. Dit beroep wist zich ook na de riddertijd te handhaven gezien onderstaande advertentie uit de Amst. Crt van 3 november 1796:
P. van Dyk, mr. Zwaardveger, maakt en verkoopt alle soorten van degens, houwers, ringkraagen etc. in het groot en klein….. Verguld ook zilver en koper in het vuur, verzilverd ook dito. Woont op de Oude Turfmarkt op het Gasthuishofje te Amsterdam.
Zwartsmid
Smid die ijzeren gebruiksartikelen smeed bestemd voor huiselijk gebruik of op schepen.
Bron:
WNT
De zwartverver/verfster was gespecialiseerd in het zwart verven van allerlei stoffen, o.a. voor rouwgebruiken. “Geen swartverwers en sullen tot het verwen van eenige stucken, onder de jegenwoordige neringe staende, anders mogen ghebruycken dan alleen gal, coperrood ende gekeurde mede.” (bep. uit 1621).
Zwavelbinder
Persoon, die zwavelstokken tot bosjes bindt.
Handelaar in zwavelstokken.
Zwavelstokkenmaker, zwavelstockmaecker
De zwavelstokkenmaker vervaardigde zwavelstokken door dunne houtjes of hennepstengels in vloeibare zwavel te dopen.
Zweeprijder
Deelnemer aan kermisdraverijen om die meer levendigheid te verschaffen. Hun hoofdmiddel van bestaan vonden ze in het vrachtvervoer per paard en wagen.
Zwijnengelter
Castreerder van varkens.
Zwikker
- Beul
- Functie bij de schoenfabricage: de persoon die de op een leest geschoven schoenschachten met
spijkertjes of krammen aan de op de leest bevestigde binnenzool bevestigt.
Zwingelmaker
Vervaardiger van braakstokken, gebruikt bij de verwerking van vlas.